جاذبه های گردشگری آذربایجان غربی
معرفی شهرستان سیه چشمه
سیه چشمه شهری است در بخش مرکزی شهرستان چالدران استان آذربایجان غربی ایران. مردم شهر سیه چشمه پیرو مذهب شیعه بوده و به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند.
این شهر مرکز شهرستان چالدران میباشد. نام سابق سیه چشمه «قره عینی» بوده است. مرکز منطقه همان سیه‌چشمه است که سابقه تاریخی آن به حدود پنج قرن می‌رسد. از آثار تاریخی آن، می‌توان به قره کلیسا و مقبره صدر الدین(وزیر شاه اسماعیل)اشاره کرد.
تغییر نام به سیه چشمه
قره عینی یكی از شهرستان های استان آذربایجان غربی می باشد كه در ناحیه شمال باختری این استان قرار گرفته است. این شهرستان در ارتفاع 194 متری از سطح دریا واقع شده است. قره عینی از شمال به ماكو، از باختر به مرز تركیه و از جنوب به خوی محدود می شود.
این شهرستان دارای قدمتی كهن می باشد و برای نخستین بار قره عینی نامیده شد. طبق روایتی "قره عینی" از نام پدر و پسری كه "قره" و "عینی" نام داشتند و اولین ساكنان این منطقه بودند گرفته شده است. این اسم تا زمان حكومت خاندان پهلوی برای این شهرستان پابرجا بود كه براساس سیاست های ترك ستیزانه در آن دوره به سیه چشمه تغییر نام دادند كه طبق روایتی دیگر نام سیه چشمه از منطقه ای نیمه باتلاقی و چمن زار به نام قره بلاغ (معادل فارسی می شود سیه چشمه) گرفته شده است. چندی طول نكشید كه نام سیه چشمه هم دستخوش تغییر شد، البته این بار توسط جمهوری اسلامی. در این تغییرنام مجعول چالدران را برای این شهرستان برگزید.
چالدران نام دشتی است مابین قره عینی و مرز تركیه كه جنگ چالدران در ۳۱ مرداد ۸۹۳ هجری شمسی میان (دو ارتش ترك زبان) سپاه قزلباش ایران (به فرماندهی شاه اسماعیل یكم صفوی) با ارتش عثمانی (به فرماندهی سلطان سلیم یكم) در این مكان رخ داد.لازم به ذكر است كه نام این شهرستان در بیان های مردم آذربایجان تابه حال تغییری نكرده است و بر اساس تاریخ ها و گفته های پدران و پدر بزرگان مردمان آذربایجان این شهرستان را قره عینی می نامند.
چالدران را بهتربشناسیم
چالدران یکی از شهرستان های استان آذربایجان غربی است که در ناحیه ی شمال غربی این استان قرار گرفته است. مرکز شهرستان چالدران در درازای شرقی ۴۴درجه و ۲۲دقیقه و پهنای شمالی ۳۹درجه و ۳دقیقه و ارتفاع ۱۹۴٥متری از سطح دریا واقع شده است. این شهرستان از شمال به ماکو و از غرب به مرز ایران و ترکیه و از جنوب به شهرستان چایپاره محدود می شود.
چالدران در منطقه ای کوهپایه ای برافراشته شده و آب و هوای آن معتدل و نیمه مرطوب است. راه سیه چشمه - خوی، به سمت جنوب شرقی به درازای ۸۷کیلومتر از مسیرهای دسترسی به این منطقه هستند. این مسیر عبوری از ۷کیلومتری سیه چشمه به صورت راه اصلی به درازای ۹کیلومتر به سوی مرز بازرگان پیش می رود. راه فرعی سیه چشمه - قره ضیاء الدین، به سوی شرق به درازای ۶۵کیلومتر نیز از دیگر راه های دسترسی به این منطقه است.
این منطقه علاوه بر جاذبه های طبیعی و بناهای تاریخی و دیدنی از اهمیت تاریخی نیز برخوردار است. چالدران با وسعتی معادل ۵۰۰۰کیلومتر مربع واقع شده است. نام سابق سیه چشمه (قره عینی)بود که طبق روایتی از نام پدر و پسری که قره و عینی نام داشتند و اولین ساکنان این منطقه بودند گرفته شده است. به روایتی دیگر ، نام سیه چشمه از منطقه‌ای نیمه باتلاقی و چمنزاری بنام قره‌بلاغ (سیه چشمه) گرفته شده است. قدمت تاریخی سیه چشمه به حدود پنج قرن می‌رسد. آوردگاه چالدران که محل جنگ معروف چالدران بوده در این شهرستان قرار گرفته است. مقبره شیرین و فرهاد نیز از مهم ترین مکان های دیدنی این شهرستان محسوب می شود. مردم چالدران به کشاورزی، دام داری و بازرگانی اشتغال دارند.
تحولات نام چالدران در گذر زمان
برابر اسناد ، کتب و منابع معتبر اسلامی و عربی نام چالدران قبل از زمان شروع جنگ عظیم و تاریخی چالدران، بر این منطقه اطلاق می گردیده است . از جمله کتبی که به نام چالدران در آن دوره اشاره شده است می توان به کتابهای "احسن التاریخ" نوشته" حسن روملو" و احسن التواریخ نوشته محمد فرید بیگ و سر پرسی سایکیس اشاره کرد .همزمان با شروع حکومت پهلوی اول و تنظیم اصلاحات تقسیمات کشوری، چالدران مشتمل بر دو دهستان تعریف شده بود که حدود جغرافیائی آن دقیقا"با مختصات جنگ چالدران و نوشته های مورخین ذکر شده همخوانی دارد از جمله مختصات آن آرایش سپاهیان و نقاط سوق الجیشی منطقه و نقاط جغرافیائی واسامی قید شده دقیقا"چالدران را توصیف می نماید .
در جلد هفدهم لغت نامه دهخدا نیز آمده است : چالدران نام یکی از دهستانهای دو گانه بخش سیه چشمه شهرستان ماکو و حومه بخش که که از شمال به دهستان قلعه دره سی ماکو و آواجیق (دشتک فعلی )و از جنوب به دهستان سکمن آباد ( صفائیه فعلی ) والند و از خاور به دهستان به به جیک و از باختر به مرز ایران و ترکیه محدود میباشد .
در دوره رضا شاه و به دنبال سیاستهای یکپارچه سازی و ایجاد هویت جدید مبتنی بر فرهنگ و تاریخ قبل از اسلام و شاهنشاهان هخامنشی و فارسی دری و تبدیل اسامی تاریخی و فرهنگی به نام معادل فارسی آن شهر قره عینی به فارسی معادل آن یعنی سیه چشمه تغییر نام یافت . لفظ قره عینی مرکب از( قره ) که به معنای لفظی سیاه و در فرهنگ ترکی ، عظیم ، کثیر و قابل توجه میباشد و (عین) که لفظ عربی ودارای معانی چون چشمه ،جاسوس و چشم و... است علت اینکه نامگذاران از لفظ عین استفاده نموده اند وجود قره بلاغ ( به معنای سیه چشمه )بوده که در منطقه وجود داشته است .
علیرغم تلاشهای رژیم پهلوی در تبدیل نام شهر به سیه چشمه و به حاشیه راندن نام چالدران و اطلاق آن بر دو دهستان ا ین نام هیچ وقت در بین مردم برای خود جائی باز ننمود .بطوری که زمانی در مکاتبات رسمی نام سیه چشمه قید میشد و اکنون نیز می شود ولی تحقیقا مردم در محاورات شفاهی خود نام قره عینی را استعمال نموده ومی نمایند. تا اینکه در سال 1375 و به محض تبدیل بخش سیه چشمه به شهرستان چالدران مجددا" بلافاصله نام چالدران در بین مردم منطقه و استان جا افتاد.
مکان های دیدنی و تاریخی - چالدران:
چالدران به دلیل داشتن هوای سرد در فصل زمستان و خنک در فصل گرما، یکی از مناطق گردشگری استان میباشد. این شهر یکی از مرتفع‌ترین شهرهای کشور آن است. تالاب "ناور" در مرزی‌ترین منطقه قرار گرفته است. مرداب‌ها و تالاب‌های متنوع، از جلوه‌های طبیعی این شهرستان است.
از مناظر طبیعی و بناهای تاریخی دیگر این شهر به کلیسای طاطاووس (قره کلیسا)، روستای دلیک داش، روستای قاشقا بلاغ، گیخ بلاغ و ایستی سو (آبگرم) می‌توان اشاره نمود.
سد بارون که به نام سد ماکو شناخته می شود در ۲۰کیلومتری مرکز شهرستان چالدران واقع شده است.
آبگرم معدنی (ایسی سو)
ایسی سو واقع در روستای آبگرم 5 کیلومتری شهرستان چالدران شهر سیه چشمه واقع شده است
این مکان تفریحی بالا تر از روستای ایسی‌سو (آبگرم) قرار گرفته است با راه ارتباطی مناسب (آسفالت) به علت اشتهاری که در خاصیت طبی و درمانی آن وجود دارد از قدیم الا یام مورد توجه اهالی منطقه و شهرها ی همجوار می باشد .که هر ساله افراد بسیاری در فصل بهار وتابستان از نقاط مختلف استان بجهت کو هستانی بودن منطقه وآب و هوای بسیار مطلوب و چشم انداز طبیعی بسیار زیبای آن به این محل سرازیر می شوند.
هم اکنون این مکان با تخصیص اعتبارات ازسوی دولت ساماندهی شده و به صورت مطلوب در اختیار گردشگران قرار دارد.
آبشار عرب دیزج معروف به شور شور
در بخش دشتک (آواجیق) شهرستان چالدران و روستای عرب دیزج واقع شده است .دارای چشم اندازطبیعی بسیار زیبائی بوده که غارهای طبیعی زیبایی در اطراف کوههای مشرف برآبشار وجود دارد که در نوع خود بی نظیر است. افراد دوستدار طبیعت برای بهره مندی از این مناظر طبیعی خدادادی وچیدن گیاهان داروئی هرساله به این مکان جذاب مراجعه می نمایند.
کوههای شاه بندلو
این کوهها نیز از جمله کوههای سرسبز میباشد که در کنار دره شاه‌بندلو قرار گرفته است
دره قره‌کلیسا
در فراز تپه این دره خوش آب و هوا با محیط سرسبز طبیعی یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای عالم مسیحیت بنام قره کلیسا بنا شده است که همه ساله تعداد کثیری از گردشگران داخل و خارج از کشور(مسیحیان) جهت بازدید و همچنین شرکت در مراسم مذهبی از این کلیسا و دره آن دیدن می‌نمایند
دره شاه بندلو
دره شاه‌بندلو (و دره خان که تالاب‌خان‌گل در این دره در مرز ایران و ترکیه واقع شده) که شاخه‌ای از رودخانه زنگبار میباشد مورد توجه بسیاری از علاقه مندان و دوستداران طبیعت میباشد.
دره آبگرم
دره آبگرم یکی از سرسبز‌ترین دره‌های شهرستان میباشد. با توجه به وجود آبگرم (ایستی‌سو)افرادی که برای استحمام به آن مراجعه می‌نمایند از دره‌های سرسبز اطراف برای استراحت استفاده می‌کنند
صنایع و معادن - چالدران:
صنایع شهرستان چالدران محدود به صنایع دستی و صنایع کوچک کارگاهی است. این منطقه در مسیر توسعه قرار دارد و هنوز صنعت بزرگ و قابل توجهی در آن دیده نمی شود.
عمده صنایع دستی که در این منطقه وجود دارند توسط روستائیان و افراد کوچ رو و عشایر تولید می گردد و شامل قالی بافی ـ گلیم بافی ـ زیلو ـ جاجیم ـ خورجین ـ مفرش ـ نمد مالی و ریسندگی دستی الیاف می باشد.
قالی بافی
فرشهایی که در این منطقه تولید می گردد عموماً درشت بافت و بسیار سفت و محکم و شکننده می باشد ـ از نظر نقشه اغلب نقوش شکسته و هندسی ترنج دار و حیواندار دراین منطقه تولید می گردد ورنگ زمینه فرشها لاکی - سرمه ای - دوغی می باشد. گره مورد استفاده در بافت این قالی ها ترکی بوده و از دار ایستاده برای این منظور استفاده می شود . اندازه معمول در این فرشها اغلب کناره است (فرشهایی با طول زیاد وعرض کمتر) عمده تولید این منطقه مصرف داخلی دارد.
گلیم بافی
همانند اکثر مناطق روستائی وعشایر نشین ایران تولید انواع گلیم در این ناحیه رایج است گلیم های این منطقه بیشتر توسط عشایر بافته می شوند –جنس اغلب آنها پشم و گاهی پنبه وسایر الیاف سلولزی می باشد . گلیم فاقد پرز است ونحوه رد شدن پود از میان تار های چله نقش ونگار آن را تشکیل می دهد در گلیم انتخاب چله ها وعبور دادن نخ های پود از میان آنها توسط انگشتان دست صورت می گیرد بنا بر این از پارچه بافی ممتاز ومتمایز می شود از نقوش هندسی وشکسته لچک وترنج دار در بافت این گلیم ها استفاده می شود . گلیم مهمترین دست بافته عشایر واقوام کوچ رونده است چرا که به آسانی حمل میشود ونقش مهمی در بسته بندی وجابجائی وسایل واسباب روستائیان دارد. همینطور زیرانداز کسب وراحتی برای چادر های عشایری است.
سایر دست بافته ها: (جاجیم ـ خورجین ـ فرش ـ زیلو)
در این منطقه نیز انواع خورجین- جاجیم مفرش وزیلو بافته میشود که هر کدام در زندگی عشایر وروستائیان جایگاه خاص خود را داراست . جاجیم نوعی زیر انداز وروانداز است که به وسیله دستگاه بافندگی افقی وتوسط ماسوره بافته می شود فاقد پرز است واز دوام و استحکام خوبی برخوردار است. زیلو همانند جاجیم است اما اغلب از نخ های پنبه ای وسایر الیاف سلولزی در بافت آن استفاده می شود. مفرش نوعی جاجیم است که به عنوان رختخواب پیچ ونظیر ساک دستی در هنگام کوچ عشایر از آن استفاده می شود. روستائیان از خورجین برای مصارف مختلفی از جمله حمل وسایل و نگهداری وحمل آذوقه یا آویختن آن به دیوار خانه ها وستون سیاه چادر ها برای حفظ ونگهداری آن از دست جانوران وحیوانات استفاده می کنند.
نمد مالی
پرورش گوسفند در این منطقه رواج فراوان دارد. گوسفندان این ناحیه دارای پشم خوب ومرغوبی هستند. نمد مالی نیز همانند فرش وگلیم وسایر زیرانداز ها از جمله صنایع دستی است که ارتباط مستقیمی با پشم گوسفند دارد. نمد از خیس کردن ومالیدن پشم ها در محیط قلیایی تولید می شود. بر اساس فشار ومالش ورطوبت ساختمان فلس مانند لیف پشم شکسته شده والیاف پشم در هم تنیده می شود بدین ترتیب نوعی پارچه ضخیم بدون تار وپود وپشمی بنام نمد بدست می آید. نمد در زندگی عشایر وروستاییان نقش مهمی دارد. از آن به عنوان زیر انداز پوشش آلاچیق و کومه ها- زین اسب و شتر و قاطر- لباس چوپانها و بسته بندی و حمل و نقل وسایل استفاده می شود. نمد عایق رطوبتی و حرارتی خوبی است- نه سرما و نه گرما قادر به نفوذ از الیاف بهم تنیده و ضخیم نمد نیست همچنین استفاده از نمد به عنوان زیرانداز عشایر را از خطر نیش مار و عقرب و سایر حیوانات خطرناک بیابانها و صحراهای گرم محفوظ می دارد.
ریسندگی الیاف
ریسندگی دستی الیاف در این ناحیه برای برطرف کردن نیاز مالی بافت گلیم- فرش- جاجیم- زیلو- مفرش- خورجین- نمد و تأمین مصالح اولیه مورد استفاده در آنها رایج است. الیاف پشم گوسفندان این ناحیه بسیار مرغوب بوده و در ریسندگی توسط دوک و چرخ ریسندگی تخ های چند لایه و تابیدة مرغوبی توسط آنها تهیه می شود.
کشاورزی و دام داری - چالدران:
چالدران یک منطقه ی کشاورزی است و اغلب ساکنین آن به کشاورزی و دام داری اشتغال دارند. محصولات گندم و جو، تره بار، گیاهان علوفه ای و سیب عمده ترین محصولات آن به شمار می آیند. در زمینه ی دام داری هم به لحاظ کوهستانی بودن و وجود مراتع نسبتا کافی دام و انواع فراورده های دامی نیز در لیست صادرات این شهرستان قرار دارد.
آثار تاریخی - چالدران:
آوردگاه چالدران:آوردگاه چالدران ، یادآور نبرد سهمگین ایران و عثمانی ، در شمال شرقی واقع شده است. جریان آن واقعه تاریخی به شرح زیر است: سلطان سلیم خان عثمانی به شاه اسماعیل پیغام داد که بسیاری از شهرها که در سابق به دولت عثمانی تعلق داشت ، اینک در اختیار قزلباش است و باید به دولت عثمانی واگذار شود والا نشانه‌ای از مخاصمت را نمایان می‌سازد. پادشاه صفوی با ۳۰هزار قزلباش که به نیزه و شمشیر و سپر مجهز بودند با ۲۰۰هزار قشون عثمانی که به توپ و تفنگ مجهز بودند به نبرد پرداخت. قشون عثمانی در این جنگ ، علیرغم رشادت‌های ایرانیان به پیروزی رسید. این جنگ در دهم رجب سال ۹۲۰هجری قمری روی داده و به جنگ چالدران معروف شده است.
مقبره سید صدرالدین ( چالدران ) :
مقبره منفرد سید صدرالدین که متعلق به دوره اسلامی می باشد در کوهپایه شمال شرق سیه چشمه (چالدران ) و کناره جنوبی جاده شوسه روستای « گل اشاقی » به سعدل قرار دارد . شکل پلان خارجی آن شش گوش و فرم داخلی آن مدور است. بنای موجود از سه ماده اصلی سنگ با ملات گل و آهک ساخته شده است ضمن سنگ‌های حجاری شده بکار رفته در بنا از نوع آتش فشانی و اسیدی متعلق به کواترنر بوده و عمدتاً برنگ سفید هستند . مطالعات باستان شناسی در آن نشان داده است که بنا بر روی یک کرسی چینی سنگی ساخته شده و بالا بودن آبهای تحت الارضی پی مقبره را غرقاب کرده است .
دور نمایی از مقبرة سید صدرالدین چالدران
این مقبره بعد از تاریخ جنگ دشت چالدران که بین سپاه ترک و شاه اسماعیل صفوی رخ داده ساخته شده است . روایت می کنند که یکی از افراد شاه اسماعیل صفوی به نام « میر سید شریف صدر الصدور » در جریان این جنگ به قتل رسیده است و به سپاس و قدردانی از زحمات این مجاهد ، مقبره اش مورد زیارت مردم واقع می شود . مقبره سیدصدرالدین بعنوان یک استثناء در مکتب معماری آذربایجان می باشد که اهمیتش عمدتاً به دلیل مصالح آن که از آجر قرمز رنگ می باشد ، بالا رفته است . سازمان میراث فرهنگی کشور در سال 1378 به دلیل تکریم محل توسط اهالی چالدران با حفظ پلان مقبره مکشوفه یک یادمان آجری گنبد دار در اطراف آن احداث نمود که نقشه آن ملهم از بنای اولیه مقبره می باشد .
جنگ چالدران : عظیم ترین جنگ شمشیر با تفنگ در طول تاریخ
از حوادث مهمی که در شهرستان چالدران روی داده و بدین مناسبت نام چالدران در تاریخ سیاسی ایران ثبت شده است واقعه جنگ چالدران است که میان شاه اسماعیل اول صفوی و سلطان سلیم اول عثمانی در اوت سال 1514 میلادی مصادف با ماه رجب سال 920 ه-ق در دشت چالدران واقع در شهرستان چالدران با فرماندهی شاه اسماعیل صفوی آغاز و به مدت 3 روز ادامه یافت .
در جنگ چالدران شمار سربازان عثمانی 10 برابر سربازان ایرانی بود . همچنین عثمانیها دارای 300 ارابه توپ و اسلحه های آتشین بودند که سپاه ایرانی فقط مجهز به شمشیر و تیر و کمان بود. در این جنگ 200 هزار نفر از سربازان کاملا" مسلح عثمانی در برابر 29750نفر از قشو ن ایرانی روبرو شدند .که حدود 41هزار نفر از سپاهیان عثمانی و 29هزار نفر از سپاهیان ایرانی در این کارزار کشته شدند و تعداد 1934نفر از سربازان عثمانیها اسیر گردیدند اما حتی یک نفر از ایرانیان نیز به اسارت عثمانیها در نیامد . این جنگ در نهایت به شکست جوانمردانه شاه اسماعیل انجامید ، سلطان سلیم اول نیز پس از پیروزی بر نبرد چالدران به سوی تبریز پیش راندو چهارم سپتامبر (14 شهریور )وارد این شهر شد. اما بر اثر مقاومت مردم و جنگ و گریز نیروهای محلی وفادار به شاه اسماعیل مجبور به باز گشت گردید.
شاه اسماعیل تا زمان جنگ چالدران مخالف استعمال اسلحه آتشین بود و آن را اسلحه کشتار جمعی و به کار بردنش را خلاف آئین جوانمردی می پنداشت. پس از این جنگ بود که تصمیم به تشکیل ارتش یکپارچه با سلاحهای آتشین (توپ و تفنگ) گرفت که اجل مهلت انجام این کار را به او نداد.
جنگ چالدران نقطه عطف در تشکیل دولت ملی (شیعی )در ایران بود که علاوه بر انسجام و اتحاد داخلی و اطلاق لفظ ایران بر پهنه جغرافیائی مشخص باعث بروز هویت جدیدی بنام ایرانیان گردید .
قره کلیسا (چالدران ) :
کلیسای طاطائوس یا قره کلیسا با سابقه بیش از یک قرن واقع در روستای قره کلیسا در 15کیلومتری شمال شرقیمرکزشهرستان چالدران (سیه چشمه) واقع شده است . بنای کلیسا در دامنه کوهها و روی تپه « ماهوار » قرار گرفته است.
این کلیسای مقدس از معتبرترین و پرنقش و نگارترین کلیساهای ارمنیان در ایران است و از شهرت جهانی برخوردار است . در چهارم مرداد هر سال برابر با 26ژوئن میلادی ارمنیان جهان برای زیارت کلیسای طاطائوس مقدس به این محل می آیند که به همراه آنها تعدادی از سفرای کشورهای مسیحی در ایران و نیز گردشگران خارجی در مراسم زیارت کلیسای طاطائوس شرکت می‌کنند.
دور نمایی از قره کلیسا
تاریخچه:
آبکار پادشاه ارمنستان از حضرت مسیح (ع) دعوت کرد که به ارمنستان سفر کند ، حضرت مسیح (ع) به فرستاده آبکار پاسخ داد که یکی از حواریون را نزد او خواهد فرستاد . پس از عروج حضرت مسیح، توماس حواری « طاطائوس» را که از حواریون حضرت مسیح بود به ارمنستان نزد آبکار فرستاد . طاطائوس، آبکار و مردم شهر بدسیا را تعمید داد . پس از مرگ آبکار، خواهر زاده اش « سانا دروک » بر تخت نشست. پس از چندی به طاطائوس دستور داد از تبلیغ دین مسیحیت دست بردارد . طاطائوس از فرمان او سرپیچی کرد . سانادروک دستور قتل طاطائوس را صادر کرد .
فضای داخلی قره کلیسا
چون طاطائوس به شهادت رسید او را در محل کنونی کلیسای طاطائوس به خاک سپردند و بعد ها بر روی مزار او کلیسایی بنا کردند بطوری که مزار طاطائوس در سمت راست محراب کلیسا قرار گرفت . کلیسای طاطائوس مقدس در طول زمان بارها دچار زلزله، غارت، چپاول و انهدام شده است . تنها عاملی که باعث شد این کلیسا پس از پشت سر گذاشتن هزاران مصائب و سختی پس از سده ها پا برجا بماند همانا جنبه مقدس بودن آن است. ظرافت، تناسب، زیبایی و مضمون‌های به کار برده شده در نقش برجسته‌های این کلیسا در نوع خود در جهان مسیحیت بی‌نظیر است. حجاران هنرمندی که با توشه‌ای سرشار از هنر، تجربه و مهارت، نقش برجسته‌های این اثر هنری نفیس و بسیار زیبا را خلق کرده‌اند، دارای چنان ذوق و قریحه‌ای بودند که توانستند چنین نقش برجسته‌هایی از خود به یادگار بگذارند و آن را بصورت یکی از گنجینه‌های هنر حجاری ایران زمین در آورند و زایران کلیسای طاطائوس مقدس را وادار به تحسین کنند.
کلیسای زورزور(بارون) - چالدران:
این کلیسا در مجاورت روستای بارون در داخل دره رودخانه زنگار قرارداشت که به منظور پیشگیری از خرابی با دقت بسیاری به بالای کوه منتقل شد این کلیسا به قرن دهم میلادی تعلق دارد. بنای کلیسا طرحی صلیب وار دارد و ساختمان آن در نمای خارجی و داخلی سنگ‌های تراشدار منظم و بدون بند ملاط دارد. جبهه داخلی آن دارای ۴تاق باقوس‌های بیضی شکل و ۴نورگیر کوچک در چهار ضلع وگنبدی از نوع عرقچین نیم دایره‌ای است که قسمت بیشتر آن فرو ریخته است.
مقبره شیرین و فرهاد:
این مقبره صخره ای در دامنه کوهی کنده شده و اتاق های سنگی متعددی دارد. قدمت آن به هزاره اول پیش از میلاد می رسد و به دوره اوراتویی تعلق دارد.